İstanbul Üniversitesi Maden Fakültesi hocalarından hemşerimiz Doç.Dr.Hasan HACIFAZLIOĞLU’nun bu akademik çalışması Rize ekonomisi için çok önem arz etmektedir. Bu tür bilimsel çalışmaları sitemizde yayımlayarak Rize’mize katkıda bulunmak bizlerin baş görevi olduğunu düşünüyoruz. Bu bilimsel çalışmayı aynen yayımlıyoruz. Madencilik sektörü, ülkelerin kalkınmasında rol oynayan en önemli sektörlerden biridir. Maden ürünleri, sanayi, enerji, tarım ve inşaat sektörlerinin, yani bütün ana yatırım alanlarının temel girdilerini oluşturmaktadır. Gelişmiş ülkelerin kalkınma süreci incelendiğinde, madenciliğin itici gücünden yararlandıkları görülecektir. Yaşamı fonksiyonel hale getiren araç ve gereçlerin % 99’u doğal kaynaklardan, özellikle de madenlerden sağlanmaktadır. Gelecekteki bilgi toplumunun doğuşu da maden ürünlerinden sağlanan özel metal, alaşım ve malzemeler sayesinde gerçekleşecektir. İnsan ve toplum hayatında bu denli ve vazgeçilmez bir yer tutan madencilik, gelişmiş ülkelerin bugünkü teknoloji ve refah düzeyine ulaşmalarında en etkin rolü oynayan faktördür. Nitekim, doğal kaynaklarından yeterince yararlanamayan toplumlar bugün geri kalmış veya gelişmekte olan ülkeler gibi sıfatlarla tanımlanmaktadır (Kırşan,2001; Önal,2010). Türkiye’nin maden kaynakları bir kıtanın kaynakları kadar çeşitli ve büyüktür. Nitekim,yanlış politikalar ve yetersiz olan aramalara karşın, bor, mermer, bakır, kurşun, çinko, toryum ve nadir toprak elementleri, trona, zeolit, pomza, selestit gibi madenlerde Dünya’nın sayılı büyük rezervleri ülkemizde bulunmaktadır. Krom, manyezit, feldispat, barit, kil, kömür, altın, gümüş ve bazı endüstriyel hammaddelerin üretimi ve rezerv varlığında Dünya’nın söz sahibi ülkeleri arasında yer almakta ve 40’ın üzerinde maden çeşidine sahip bulunmaktayız. Bugünkü verilerle 2 trilyon doların üzerinde maden varlığına sahibiz. Nitekim, Anadolu’ya küçük Asya isminin verilmesi ve çok sayıda medeniyetin bu topraklar üzerinde kurulması rastlantı olmayıp, doğal kaynaklarla yakından ilgilidir(Önal,2010). Ancak "bu doğal kaynakları yeterince verimli kullanıyor muyuz?"diye bir soru sorulduğunda, cevap açık ve nettir, tabi ki Hayır!.. Doğal kaynaklarımızı verimli kullanamamamızın pek çok nedeni vardır. Başta, madencilik sektörü devlet politikaları olmak üzere, çevrecilerin baskısı ve özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi için geçerli olan yol, su, elektrik gibi alt yapı eksikliğidir. Ayrıca, Doğu Karadeniz Bölgesinin büyük bir bölümünün ormanlarla kaplı olması ve dağların çok dik olması nedeniyle sondajlı maden aramaları verimli yapılamamaktadır. Bu bakımdan, Rize ve çevresinde maden araması hiç yapılmamış olan binlerce dönüm arazi söz konusudur. Bu araziler, bulunan maden sahalarının yanında potansiyel maden sahalarını teşkil etmektedirler. Ülkemizin önemli sosyal sorunlarının başında, bölgeler arası gelişmişlik farkı ve bunun yarattığı iç göç ile işsizlik gelmektedir. Bu açıdan bakıldığında madencilik sektörünün, yöresel istihdam için zorunlu ve katmadeğeri en yüksek bir iş kolu olduğu gerçeği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.Türkiye, zengin doğal kaynaklara sahip olan, ancak bunları ülkenin yararına yeterince sunamayan, nadir ülkelerden birisidir. Yıllardır ekonomik sıkıntı ve darboğazları aşamamanın en önemli nedeni, katma değeri yüksek olan, madenciliğin geri kalmış olmasıdır (Önal,2010). Benzer durum Rize ili için de geçerli olup, Rize'nin zengin doğal kaynaklarına rağmen madencilik faaliyetleri neredeyse yok denecek kadar azdır. Şimdilerde, yoğun madencilik faaliyetlerinin sürdürüldüğü Adana, İzmir, Kütahya, Erzincan, Uşak, Kahramanmaraş gibi iller madencilik sektörünün itici gücünden faydalanarak hızla gelişmektedirler. RİZE İLİNDE BULUNAN MADEN VARLIKLARI Rize ili özellikle baz metaller bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. MTA tarafından yapılan çalışmalar sonucunda Rize İli ve yakın çevresinde bakır, çinko, kurşun, altın ve gümüş gibi önemli metalik madenler ve kaolen, feldispat ve mermer gibi endüstriyel hammadde yatak ve zuhurları ortaya çıkarılmıştır. Metalik madenler bakımından,Rize'deki en önemli maden sahası, Çayeli-Madenköy"Bakır-Kurşun-Çinko-Altın-Gümüş" sahasıdır. Bu sahada 2012 yılı itibariyle 7 milyon ton rezerv tespit edilmiştir. Bu rezervin %3.06'sı bakır, %3.64'ü çinkodan oluşmaktadır. Ayrıca, sahada tonda 0.39 gram altın ve 30.3 gr gümüş bulunmaktadır. Saha şu anda uluslararası bir şirket olan First Quantum Minerals (FQM) tarafından, Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. adıyla bakır-çinko konsantresi üretimi yapmakta ve ürettiği konsantreleri değişik ülkelere ihraç etmektedir (FQA, 2015; ÇBİ, 2015). 134 hektarlık işletme ruhsatına sahip olan Çayeli Bakır İşletmeleri, 1994 yılında üretime başlamış olup, 2013 yılında toplam 31 bin ton bakır konsantresi (%25 Cu) ve 43 bin ton Çinko (%50 Zn) konsantresi üretmiştir. İşletmenin yıllık cevher üretimi 1 milyon tonun üzerindedir. 2009 yılında ÇBİ vergi rekortmenleri sıralamasında Türkiye'nin devleri arasına girmiştir. İşletmede 600'ün üzerinde işçi çalışmakta ve buna ilaveten belirli işlerde 100 civarında müteahhit/yüklenici elemanı istihdam edilmektedir. Şekil 1'de Çayeli Bakır İşletmeleri maden sahasının görüntüsü verilmiştir. Bu sahada yeraltından çıkarılan bakır madeni, yerüstünde kırılıp öğütülmekte daha sonra su dolu tankların içine alınarak burada taş ve bakır birbirinden ayrıştırılmaktadır. Ayrıştırma işleminde siyanür gibi toksik maddeler kullanılmamaktadır. Yine, tesisin toksik olmayan atıkları denizin yüzlerce metre altında depolanarak imha edilmektedir. Şekil 1. Çayeli Bakır İşletmeleri firmasının Çayeli-Madenköy'deki sahasıÇayeli-Madenköy'de üretilen bakırın en önemli kullanım alanı, elektrik-elektronik sanayisidir. Bakır, elektrik iletkenliğinin çok yüksek olması nedeniyle tel ve kablo yapımında yaygın olarak kullanılır. Bakır olmasaydı, birbirimizle iletişim kurmak ve elektriği ucuza dağıtmak çok zor olurdu. Bakır aynı zamanda dövülebilir (şekil verilebilir) bir metaldir; madeni para yapımında, kuyumculukta, bronz heykelciliğinde ve teçhizatında da bakırdan yararlanılır. Madenköy'den üretilen çinko ise; otomotiv, elektrik ve donanım endüstrilerinde döküm kalıplarının yapımında yaygın olarak kullanılır. Çinko, paslanmaya karşı önemli bir metaldir; demir ve benzeri metallerin galvanizlenmesinde de hayati önem taşır. Çinko; boya, yazıcı mürekkepleri, piller, sabun, tekstil ürünleri, elektronik aletler, yer kaplamaları, plastik ve kozmetik ürünler gibi günlük yaşamımızda kullandığımız çeşitli ürünlerde karşımıza çıkar. Çinko ayrıca, floresan lambaların, X-ışını ve televizyon ekranlarının yapımında da kullanılır. Son olarak, çinkonun, özellikle hayvanların beslenmesinde önemli bir diyetsel takviye olarak kullanıldığını da unutmamak gerekir. Altın ve gümüş ise bilindiği üzere dünyanın en değerli metalleridir ve mücevherat yapımında kullanılırlar. Rize ve çevresinde çok sayıda metalik cevherleşme sahasında Bakır, Kurşun, Çinko, Altın, Gümüş, Demir ve Manganez oluşumları belirlenmiştir. Endüstriyel hammaddeler bakımından da büyük potansiyele sahip olan Rize ilinde kaolen, kil, mermer ve feldispat sahaları ortayakonulmuştur. Yörede Ayder ve Ilıcaköy’de sıcak ve mineralli su kaynakları da potansiyel arz etmektedir. Maden yataklarının oluşumu bakımından ülkemizin en önemli kuşaklarından birini teşkil eden Doğu Karadeniz Bölgesi’ni içine alan bölgede halen sürdürülmekte olan maden arama projeleri kapsamında, Rize ilini de içine alan geniş alanlarda arama ve araştırma faaliyetlerine MTA Genel Müdürlüğü yoğun olarak devam etmektedir. Ancak tespiti yapılmış olan mevcut maden sahaları ile bulunması muhtemel ekonomik olabilecek maden potansiyelinin değerlendirilmesinde en önemli faktör, yörede madenciliğe dayalı sanayinin geliştirilmesi olacaktır. Çayeli-Madenköy bakır-kurşun-çinko-altın-gümüş sahası ülkemizin işletilmekte olan en önemli maden sahalarından birisi olmakla birlikte, özellikle mermer ve seramik sanayilerine hammadde sağlayacak imkanların temin edilebileceği dikkate alınarak, bu sektörlerde yatırımın teşvik edilmesi uygun görülmektedir (MTA,2015). Aşağıdaki tabloda MTA raporlarından alınmış olan Rize ilinde bulunan madenler özetlenmiştir. Ancak unutulmamalıdır ki halen yüzlerce dönümlük ormanlık arazide araştırma yapılmamıştır. Şekil 2'de şimdiye kadar bulunmuş olan Rize ilindeki madenlerin haritası gösterilmiştir. Tablo 1. MTA verilerine göre Rize ili maden varlıkları (2015) No Maden/Cevher Tipi Madenin Bulunduğu Yer İçeriği Rezervi 1 Bakır-Kurşun-Çinko-Altın-Gümüş Çayeli-Madenköy % 7.32 Zn, % 4.7 Cu (1 gr/t Au, 68 gr/tAg) 10 milyon 600 bin ton 2 Demir Fındıklı-Kartiba % 45 Fe 3 milyon 600 bin ton 3 Demir Fındıklı-Akkaya %42.15 Fe 400 bin ton 4 Feldispat Ardeşen-AyderYayl. 7.6 toplam alkali ve % 3.1 Fe2O3 Büyük rezerv 5 Kaolen Fındıklı-Kube Mah. % 13-20 Al2O3, % 0.5-3.7 Fe2O3 365 bin ton 6 Kaolen Ardeşen-Issızdere % 15-22 Al2O3 240 bin ton 7 Manganez Fındıklı-Aslandere % 23.30 Mn 12 bin ton 8 Manganez Çamlıhemşin-Topluca % 31.87 Mn 15 bin ton 9 Manganez Ardeşen-Bayırcık % 46.14 Mn, 30 bin ton 10 Mermer İkizdere-Memişoğlu Orta kalite masif granitlerdir - 11 Mermer Ardeşen-Başmahalle İyi kaliteli gabro - Şekil 2. Rize ili maden haritası (MTA,2015)Tablo 1'den görülebileceği üzere, Rize ilinde ekonomik değeri olan pek çok maden bulunmaktadır. Bu madenler doğada Şekil 3'de gösterildiği gibi cevherler/mineraller halinde bulunurlar. Rize'de bulunan madenlerin çıkarılması durumunda kullanılabilecek alanlar aşağıda özetlenmiştir: Demir, günümüzde en çok ihtiyaç duyulan maden olup birçok kullanım alanına sahiptir. Dünya üzerinde metallerin %95’lik kısmını demir oluşturmaktadır. Demir ve karbonun bileşiminden çelik elde edilir ve çelik tüm teknolojik aletlerin (tv, buzdolabı, cep telefonu vb.) ana hammaddesidir. Feldispat, cam ve seramik (porselen, fayans vb.) üretiminde, kaynak elektrodu üretiminde, boya yapımında ve plastik madde imalinde kullanılır. Kaolen, sahip olduğu kimyasal ve fiziksel özelliklere göre başta seramik ve kağıt olmak üzere boya, plastik, kauçuk, çimento, cam, camyünü, refrakter ve kozmetik sanayisinde farklı amaçlar için kullanılmaktadır. Manganez, çeliğe sertlik kazandırmak ve direncini artırmak için kullanır. Ayrıca, kuru pillerin ana ham maddesidir. Mermer bilindiği üzere, inşaat sektöründe, güzel sanatlar alanında (heykel, vazo, avize yapımı vb.) ve dekorasyon işlerinde kullanılmaktadır. Yapılan mimarilerin iç ve dış kaplamaları, dekorasyon işleri, özellikle mutfak, balkon ve merdiven işçiliklerinde, anıtlar, heykeller ile süs ve hediyelik eşya imalatı alanlarında tüketimi oldukça fazladır. Şekil 3. Rize'de bulunan madenlerin doğada bulunuş görüntüleri SONUÇLAR Ülkemizde gelişmiş ve gelişmekte olan iller kalkınmalarını büyük ölçüde maden zenginliklerine dayandırdıkları halde Rize'mizde madencilik sektörü bulunması gereken yerde değildir. Yüksek maden potansiyeline rağmen bir kaç maden işletmesi haricinde neredeyse hiç madencilik faaliyetinde bulunulmamaktadır. Alt yapı eksikliği, ormanlık ve engebeli arazi koşulları nedeniyle hem maden araması hem maden çıkarımı ikinci plana atılmış durumdadır. Bu bağlamda, alt yapı eksikliklerinin hızla giderilmesi ve gerekli maden aramalarının hızlandırılması için uygun politikaların izlenmesi gerekmektedir. Rize'de yeraltı kaynaklarının ekonomiye hızlı bir şekilde kazandırılması daha çok altyapıya önem verilmelidir. Bunun için, üretilen hammaddelerin yurt içi ve yurt dışı tüketim noktalarına ulaştırılması için karayolu ağının genişletilmesi gerekmektedir. Diğer yandan, Rize Limanının büyütülmesi gerekmektedir. Madencilere su, yol, enerji gibi konularda alt yapı hizmeti sağlanmalıdır. Çevre ile ilgili konular, uzman mahkemeler veya teknik kuruluşlar tarafından çözüme bağlanmalıdır. Madencilik faaliyetine geçebilmek için pek çok kurumdan 20'nin üzerinde izin almak gerekmektedir. İzinler konusunda yerel yönetimler üzerlerine düşeni yapmalıdırlar. Ayrıca bilimsel temele dayanmayan doğal sit alanı uygulamaları madenlerin ekonomiye kazandırılmasını önlemektedir. Diğer taraftan, yeraltı kaynakları sürdürülebilir olmalı ve bu kaynaklardan faydalanırken çevreye minimum düzeyde zarar verilmelidir. Zarar gören çevrenin ise mümkün olan en ekonomik biçimde iyileştirilmesi sağlanmalıdır. Sonuç olarak, Rize'mizde yapılacak olan madencilik yatırımları, arama döneminden başlayarak bölgeye dinamizm getirecek, aramaların olumlu sonuçlanması halinde açılacak işletmelerle yeni çekim alanlarının çekirdeğini oluşturacaktır. Üretilecek olan ham veya yarı mamul maddeler, ilgili sanayi dallarının kurulmasına katkıda bulunacak ve oluşturulacak olan yeni istihdam alanları ile dış göçün önüne geçilmiş olacaktır. KAYNAKLAR: Kırşan, İ.H. .2001. Madencilik Sektörünün Sorunları ve Çözüm Önerileri, Türkiye 17. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergısı-TUMAKS 2001, © 2001, ISBN 975-395-416-6 Önal, G. 2010 .Ülke Kalkınmasında Madenciliğin Önemi, İTÜ Maden Fakültesi, İstanbul. MTA, 2015. Rize ili Maden ve Enerji Kaynakları, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara. ÇBİ,2015. Çayeli Bakır İşletmeleri Web Sayfası. FQA, 2015. http://www.first-quantum.com/Our-Business/operating-mines/cayeli/Reserves-and-Resources/default.aspx Doç.Dr.Hasan HACIFAZLIOĞLU Kimdir? 1980 yılında Rize’de doğdu. İlk, Orta ve Lise Tahsilini Rize’de yaptı. İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesini 2002 yılında bitirdi. Karaelmas Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsünde 2006 yılında Yüksek Lisansını, 2009 yılında da doktorasını tamamladı. 2010 yılında İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesine Yardımcı Doçent olarak atandı. 2015 yılında Üniversitelerarası Kuruldan Doçentlik unvanını aldı. Halen İstanbul Üniversitesi’nde ders veren H.HACIFAZLIOĞLU’nun alanıyla ilgili 3 patenti, 50'nin üzerinde ulusal ve uluslararası yayını ve pek çok ödülü bulunmaktadır. Türkiye'nin en prestijli proje yarışması olan “Mehmet Kemal Dedeman Madencilik Proje Yarışması” nda birincilik ve üçüncülük ödüllleri; ayrıca, TÜBİTAK ve İstanbul Üniversitesi ile Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi tarafından verilmiş olan “Bilimsel Yayınları Teşvik Ödülleri veMadencilikte İlkler ödülleri” mevcuttur.